**लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे यांची १०५ वी जयंती: साहित्य आणि क्रांतीचा अमर वारसा**

**लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे यांची १०५ वी जयंती: साहित्य आणि क्रांतीचा अमर वारसा** 

**KDM NEWS प्रतिनिधी** बार्शी, १ ऑगस्ट २०२५: आज १ ऑगस्ट रोजी मराठी साहित्य, समाजसुधारणा आणि क्रांतीचे प्रणेते लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे यांची १०५ वी जयंती संपूर्ण महाराष्ट्रभर उत्साहात साजरी होत आहे. सामाजिक परिवर्तनाला दिशा देणारे लेखक, लोककवी आणि दलित साहित्याचे संस्थापक म्हणून ख्यातीप्राप्त अण्णा भाऊ साठे यांच्या कार्याचा गौरव आज विविध कार्यक्रमांतून होत आहे. त्यांच्या साहित्याने आणि विचारांनी महाराष्ट्राच्या जडणघडणीत मोलाची भूमिका बजावली आहे.

**जीवन आणि कार्य**

तुकाराम भाऊराव साठे ऊर्फ अण्णा भाऊ साठे यांचा जन्म १ ऑगस्ट १९२० रोजी सांगली जिल्ह्यातील वाळवा तालुक्यातील वाटेगाव येथे मातंग (अस्पृश्य) समाजात झाला. केवळ दीड दिवस शाळेत गेलेल्या अण्णा भाऊंनी प्रतिकूल परिस्थितीवर मात करत साहित्य क्षेत्रात आपली अमिट छाप सोडली. त्यांचे वडील भाऊराव साठे आणि आई वालुबाई यांच्या कष्टाळू जीवनाचा प्रभाव त्यांच्या लेखनात दिसून येतो. १९३१ मध्ये दुष्काळामुळे त्यांचे कुटुंब मुंबईत स्थलांतरित झाले, जिथे त्यांनी मजुरीपासून तमाशा कलावंतापर्यंतचा प्रवास केला.

अण्णा भाऊंचे लेखन सामाजिक आणि राजकीयदृष्ट्या कृतिशील होते. मार्क्सवादी-आंबेडकरवादी विचारसरणीने प्रेरित असलेले त्यांचे साहित्य दलित आणि कष्टकरी समाजाच्या वेदनांना वाचा फोडणारे आहे. "पृथ्वी ही शेषनागाच्या मस्तकावर नाही, तर दलित आणि कामगारांच्या तळहातावर तरलेली आहे," असे ठणकावून सांगणारे अण्णा भाऊ १९५८ मध्ये मुंबईत झालेल्या पहिल्या दलित साहित्य संमेलनाचे उद्घाटक होते. त्यांनी दलित साहित्याचा पाया रचला आणि त्याला वैचारिक दिशा दिली.

**साहित्यिक योगदान**

अण्णा भाऊंनी मराठी साहित्यात विविध प्रकारांत लेखन केले. त्यांनी ३५ कादंबऱ्या, १५ लघुकथा संग्रह, १४ लोकनाट्ये, १० पोवाडे, ३ नाटके, १२ चित्रपट पटकथा आणि एक प्रवासवर्णन लिहिले. त्यांची ‘फकिरा’ (१९५९) ही कादंबरी विशेष गाजली, ज्यास १९६१ मध्ये महाराष्ट्र सरकारचा सर्वोत्कृष्ट कादंबरीचा पुरस्कार मिळाला. ‘वारणेचा वाघ’, ‘चिखलातील कमळ’, ‘माकडीचा मळ’ यांसारख्या कादंबऱ्यांनी सामाजिक वास्तव आणि मानवतेचा विजय यांचे मिश्रण सादर केले. त्यांची ‘माझी मैना गावाकडं राह्यली’ ही लावणी आणि ‘मुंबईची लावणी’ आजही लोकप्रिय आहे. त्यांच्या आठ कादंबऱ्यांवर चित्रपटही बनले.

अण्णा भाऊंचे साहित्य केवळ मराठीपुरते मर्यादित राहिले नाही, तर रशिया, जर्मनी, पोलंड, चेक, कोरिया, जपानसह २२ परदेशी भाषांमध्ये त्यांचे साहित्य अनुवादित झाले. रशियात छत्रपती शिवाजी महाराजांचा पोवाडा गाणारे ते पहिले भारतीय ठरले. त्यांच्या साहित्याने जागतिक स्तरावर शोषितांचे प्रतिनिधित्व केले.

**संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ आणि सामाजिक लढे**

अण्णा भाऊ साठे यांनी संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीत मोलाचे योगदान दिले. शाहीर अमर शेख आणि द. ना. गव्हाणकर यांच्यासह त्यांनी १९४४ मध्ये ‘लाल बावटा’ कलापथक स्थापन केले, ज्याने मुंबईसह महाराष्ट्रभर सांस्कृतिक जागृती घडवली. ‘महाराष्ट्राची परंपरा’ आणि ‘मुंबई कुणाची?’ यांसारख्या पोवाडे आणि लोकनाट्यांनी चळवळीला बळ दिले. १६ ऑगस्ट १९४७ रोजी स्वातंत्र्याच्या दुसऱ्याच दिवशी त्यांनी मुंबईत २० हजार लोकांचा मोर्चा काढला आणि “ये आझादी झूठी है, देश की जनता भूखी है” अशी घोषणा देऊन उच्चवर्णीय वर्चस्वाला आव्हान दिले. इंडियन पीपल्स थिएटर असोसिएशन (IPTA) मध्येही त्यांनी सक्रिय सहभाग घेतला.

**सन्मान आणि वारसा**

अण्णा भाऊंच्या साहित्याचा अभ्यास आजही विद्यार्थी आणि संशोधक करतात. पुणे विद्यापीठात त्यांच्या नावाने अध्यासन सुरू आहे, तर त्यांच्यावर ११ प्रबंध लिहिले गेले आहेत. २००१ मध्ये भारतीय टपाल खात्याने त्यांचे चित्र असलेले ₹४ चे टपाल तिकीट जारी केले, तर २०१९ मध्ये त्यांच्या जन्मशताब्दी निमित्त विशेष तिकीट प्रकाशित झाले. पुण्यातील अण्णा भाऊ साठे स्मारक, मुंबईतील कुर्ला येथील उड्डाणपूल आणि अनेक संस्थांना त्यांचे नाव देण्यात आले आहे. २०२४ मध्ये छत्रपती संभाजीनगर येथील एका तरुणाने आकाशातील ताऱ्याला त्यांचे नाव दिले, हा त्यांच्या कार्याचा अनोखा सन्मान ठरला.

KDM NEWS प्रतिनिधी